Proqramlaşdırma paradigmaları

codex

Proqramlaşdırma paradigmaları — proqramların necə yazılacağını və necə qurulacağını müəyyən edən yanaşmalar və modellər toplusudur. Hər bir paradigma öz qaydaları, düşüncə tərzi və kod yazma üsulları ilə fərqlənir. Paradigmalar proqramçılara daha səliqəli, çevik və başa düşülən kod yazmaqda kömək edir.

Bu anlayışı daha sadə şəkildə ifadə etsək, proqramlaşdırma paradigmaları – “problemi necə həll etməliyik?” sualına verilən müxtəlif cavablardır.

Əsas proqramlaşdırma paradigmaları

1. İmperativ paradigma

İmperativ proqramlaşdırma, kompüterə “nə etməli” olduğunu deyil, “necə etməli” olduğunu deməkdir. Bu yanaşmada proqramçı ardıcıl əmrlərlə kompüterin nə edəcəyini təyin edir.

Xüsusiyyətləri:

Dəyişənlərdən istifadə olunur
Addım-addım təlimat verilir
Nəticə ardıcıl əməliyyatlarla əldə edilir

Məşhur dillər: C, Python, JavaScript

Misal:

let total = 0;
for (let i = 1; i <= 5; i++) {
    total += i;
}
console.log(total); // 15

2. Deklarativ paradigma

Deklarativ proqramlaşdırma nə etmək istədiyini deyir, necə etmək lazım olduğunu isə sistem özü qərar verir. Yəni məqsədi göstəririk, amma yolu yox.

Məşhur dillər və texnologiyalar: SQL, HTML, React (JSX)

Misal (SQL):

SELECT name FROM users WHERE age > 18;

3. Obyekt-Yönlü (Object-Oriented Programming — OOP) paradigma

Bu paradigma obyektlər üzərində qurulub. Obyekt — bir varlığı (nəsnəni) təmsil edir və bu varlığın xüsusiyyətləri (property) və funksiyaları (method) olur.

Əsas prinsiplər:

Enkapsulyasiya (Encapsulation)
İrsi əlaqə (Inheritance)
Polimorfizm (Polymorphism)
Abstraksiya (Abstraction)

Məşhur dillər: Java, C++, Python, JavaScript (ES6+)

Misal:

class Animal {
    speak() {
        console.log("Animal sound");
    }
}

class Dog extends Animal {
    speak() {
        console.log("Woof!");
    }
}

const dog = new Dog();
dog.speak(); // Woof!

4. Funksional paradigma

Funksional proqramlaşdırma təmiz funksiyalara əsaslanır. Bu yanaşma dəyişənlərin dəyişdirilməməsi (immutability) və funksiyaların birinci səviyyə obyektlər kimi istifadə olunması prinsiplərinə əsaslanır.

Xüsusiyyətləri:

Təmiz funksiyalar (pure functions)
Yan təsirsiz (no side effects)
Dəyişməzlik (immutability)

Məşhur dillər: Haskell, Lisp, Elm, JavaScript (funksional üslub)

Misal:

const numbers = [1, 2, 3, 4];
const doubled = numbers.map(num => num * 2);
console.log(doubled); // [2, 4, 6, 8]

Qarışıq paradigmalar

Çoxlu proqramlaşdırma dilləri birdən çox paradigmanı dəstəkləyir. Məsələn, Python, JavaScript və C# həm obyekt-yönlü, həm də funksional yanaşmaları dəstəkləyir.

Paradigmanın seçilməsi

Proqramlaşdırma paradigması seçərkən aşağıdakıları nəzərə almaq faydalıdır:

Problem növü və miqyası
Komanda bacarıqları
Dilin imkanları
Performans və oxunaqlılıq

Nəticə

Proqramlaşdırma paradigmaları, bir problemi necə modelləşdirəcəyimizi və həll edəcəyimizi formalaşdıran çərçivələrdir. Hər bir yanaşmanın öz üstünlükləri və zəif cəhətləri var. Müasir proqramçılar bir neçə paradigmaya bələd olmalı və uyğun vəziyyətdə düzgün yanaşmanı seçməyi bacarmalıdır.